İslam Edebiyatında Divanı Hikmet
I.yy’dan XXI. yy.’ a uzanan bin yıllık bir süreci içerisine alan Türk İslam Edebiyatı bir çok farklı dilin bir araya gelmesiyle, ayrıca etkisinde kaldığı Türk kültürü ile İslam’ın içselleşmiş hali diyebiliriz. Kendi aralarında uyum sağlayarak edebiyatı tasavvufi açıdan ön plana çıkaran İslam Edebiyatı aynı zamanda tasavvufun düşünce ve fikirler üzerinden incelenmesi ile kalmayıp yeni düşünce dünyasını da ortaya çıkarmıştır. Böylece yeni eserler ve türler ile İslam Edebiyatı zenginleştirilmiştir.
Geçmiş dönemlerden günümüze kadar sosyal yaşamın içinde barınan İslam Edebiyatı, genel olarak yaşamın içinden bizlere kesitler sunmaktadır. İslamiyet’in kabulünden sonra Türklerin gelenek ve göreneklerine bağlılığı ile edebiyat tarihinde ortaya çıkan eserler oluşmuştur. Özellikle Osmanlı Türkçesi ile ele alınan bu eserlerin yine edebiyatımız da bizler için önem arz ettiğini görmekteyiz. Bu eserlerin örneklerine bakıldığında karşımıza Hakaniye Türkçesi ile yazılmış olan Yusuf Has Hacib’ in Kutadgu Bilig adlı eseridir.
Bununla birlikte edebiyatımıza giriş yapan en ünlü eserlerden Divan-ı Lügat-ı Türk , Atabetül Hakayık gibi bir çok eseri de bu dönemin içerisinde görebiliriz. Bunlarla beraber Orta Asya’da gelişmeye başlayan hoca Ahmet Yesevi’nin ele aldığı Divan-ı Hikmet’ de yer almaktadır. O dönem İslamiyet’in kabulü ile yeni dil ve kültürün etkisi altında kaldığından , bir taraftan da Eski Türk Edebiyatı geleneğini devam ettirdiğinden dolayı bir kültür çatışması yaşandığı söylenebilir. Tasavvufi açıdan ele aldığımızda mutasavvıf Hoca Ahmet Yesevi’ nin Divan-ı Hikmet’i 12. yy. da karşımıza çıkmaktadır.
Dönemin en kıymetli eserlerinden olan Divan-ı Hikmet’in kelime anlamlarına bakıldığında hikmet yani bilgelik, hayırlı iş anlamlarına gelmektedir. Adından da anlaşıldığı üzere her dörtlüğün okuyucusuna ayrı bir hikmetli söz ile hitap ettiği görülüyor. Özellikle uluhiyet anlayışı üzerine kurulan dörtlükler mana itibari ile Allah ve Rasulünün sevgisinden, cennet ve cehennem kavramlarından bahsetmektedir.
Hoca Ahmet Yesevi yaşadığı yy. da Orta Asya’dan , Balkanlara kadar İslam’ın yaygınlaşmasında katkı sağlamıştır. Türkler 751 yılında Talas Savaşı ile Müslümanlığa geçiş sağlamaları yeni bir coğrafya ve dil ile karşı karşıya kalmalarına sebep olmuştur. Bu süreçte Araplar’ın ulaştırdığı İslam dininin hem Arapça hem Farsça’nın etkisiyle daha zor anlaşılacağından Hoca Ahmet Yesevi tercüme ederek , Türklere İslamiyeti anlatmıştır. Hatta yaptığı çevirilere karşı tepki gösteren ilim adamlarına şu cevabı vermiştir.
Sevmiyor bilginler sizin Türkçe dilini
Bilgelerden işitsen, açar gönül ilini
Ayet, hadis anlamı Türkçe olsa anlarlar
Anlamına erenler başını eğip uyarlar
Miskin kul, hoca Ahmet, yedi atana rahmet
Fars dilini bilir de, sevip söyler Türkçeyi
Görüldüğü gibi edebiyat alanında hikmetli sözleri ile bizleri düçar kılan Hoca Ahmet Yesevi İslamiyetin yayılmasında da büyük rol oynamıştır. Üstelik hayatına yön veren isimlerden Arslan Dede ile de onu hatırlamış olacağız. Menkıbelerde sözü geçen ulu bilgelerden Arslan Dede, Ahmet Yesevi için bir başlangıç noktasıdır. Peygamber efendimiz ile bir arada bulunup onun hurma emanetine aracılık yapan Arslan Dede aslında Ahmet Yesevi ‘ye sembolik olarak hurma aktardığı ifade edilse de gerçek manasına bakıldığında bize vermek istediği mesaj hoca Ahmet Yesevi‘ye peygamberimizden aktardığı ilim , irfan ve hikmetleridir. Böylesine güzel İslam edebiyatı mutasavvıflarından Ahmet Yesevi hayatı ve eserleri ile de günümüze kadar ışık tutmuştur. Gönüllerin piri Hz. Mevlana’nın müminlere ışık tutan bu zatın yolunda olup onunda Hoca Ahmet Yesevi olduğunu dile getirmiştir.
Bir çok Allah dostunun halkasında beraber olduğu ve her zaman ahlakına gıpta ile söz eden ululara karşı tevazu sahibi olan hoca halkının da sevgisine bağlı yaşamıştır. Böylesine Allahu Teala ve nebiyi dilden düşürmeyen , marifetini sözlerden gönüllere nakş eden bu zatın varlığı daima hem İslam dini hemde edebiyatı için büyük kazanım olmuştur. Şimdiler de bu hikmetli sözlere itibar etmeye çok ihtiyacımız olduğu gibi üzerinde saatlerce de konuşulacak anlamlarına yoğunlaşmalıyız. Öyle ya 21. yy. İslam dininin farklı yorumlamalara tabi tutulduğu bir dönemdir. Bu dönemde islamiyeti eleştirilere yönelterek kafa karışıklığına sebep olan zihniyetler adına biraz daha zamanın yortusunda işleyip karşılarına çıkarmalıyız. Zıttına ayna tutup , batında olanı değil zahirde görünene yönelmeliyiz. Kur’an-ın apaçık beyan ettiği cümleleri gönüllere işleyen ve en büyük payı kendisinde bulduğumuz Hoca Ahmet Yesevi’nin şu sözleri ile sonlandıralım:
Benim bu hikmetlerim kelamın beyanıdır
Okuyup anlayana Kur’an-ın anlamıdır
Bu hikmetli sözlerim hadis hazinesidir
Ondan koku almayan dünya divanesidir.
Benim hikmetlerimi aşıklara söyleyin
Gönlü nurla parlayan sadıklara söyleyin
Benim bu hikmetlerim rahmanın övgüsüdür
Muhabbet erlerinin huzur ve sevgisidir.
ALİYE NUR AKARSEL
Aliye Hanım, başarıyla kaleme alınmış bir metin olmuş. Sizi gönülden kutluyorum. Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan “Kutadgu Bilig”i okuma fırsatım oldu. Açıkçası kaleme alınan bu eserde neredeyse katılmadığım bir görüş olmadı. Böylesine bir eserin benim için mahiyeti çok büyük. Eserinizde Kutadgu Bilig ismini görünce heyecanımı saklayamadım!
Açıkçası ifade ettiğiniz tarihlere ilişkin bir bilgi edinim sürecine girmeyi istiyordum. Ancak yoğunluklar sebebiyle pek fırsatım olmamıştı. Sayenizde o dönemlere ilişkin bir bilgi edindim diyebilirim ancak insan doğasından kaynaklı olsa gerek, bir bilgiyi edindikten sonra diğer bilgiye erişmenin hedeflerini koyar oldum. Dolayısıyla yayınladığınız bu metnin hem daha kapsamlı hem de devamı mahiyetinde bir eser kaleme alacağınızın haberini duymayı beklemekteyim! 🙂
Tekrardan kutluyorum sizi,
Kaleminize sağlık…
Edebialem sitesi için çokça emek sarf eden dahası yoğunluklarınız bir tarafa arka kısımda göremediğimiz tüm sorumlulukları üstlenen ve bir taraftan da yazma gayretinde bulunan sizlere gerçekten çok teşekkür ediyorum. Vaktinizi ayırıp detaylı bir şekilde yaptığınız açıklamalar beni memnun ettiği gibi eminim tüm ekip arkadaşları da memnun ediyor. Sizlerden aldığımız destekle ortaya birşeyler çıkarmaya çalışıyoruz. Bu anlamda destekleyip olumlu eleştirilerde bulunduğunuz için ayrıca teşekkür ederim. Benim de isteğim bu yönde bir süre eserler vermek olacak. Faydalanabilenlerden olalım inşaallah.
Sitede kaleme alınan metinlere gelen yorumlar ve oluşan düşünce ortamı tüm yorgunlukları, yoğunlukları unutturuyor adeta! Ayrıca aldığınız sorumlulukları görebiliyorum. Eksik olmayın! Teşekkürler…
Yazınızın akışı o kadar güzeldi ki okurken çok lezzet aldım. İslam Edebiyat’ını hepimizin aşkla yorumlaması gerekiyor. Kaleminize yüreğinize sağlık. Esenle edebialem de kalın ki sizin bilgilerinizden faydalanabilelim
Bu güzel düşüncelere vâkıf olmak ne hoş
Verdiğiniz tüm destekler için sizlerede çok teşekkür ederim. Edebiyatın diğer bilimlerle olan münasebetine inmek, hangi coğrafyalarda ne türde hüküm sürdüğünü bilmemiz gerekir. Hayatımızda hep var olan edebiyatın tarihi serüvenini bir nebze sizlere hissettirebildiysem ne mutlu bana teşekkür ederim.
Sanatlı anlatım yönü olan yazarlar bakımlı kadınlar gibidir . Gerekli bilgi veya yönelinmiş bir akım ve yazma yeteneği olan herkes ahenkli metinler ortaya koyabilir fakat didaktik bir metin yazmak bence daha güç ve meziyetlidir . Çünkü eksik veya gereksiz bilgi verilmemeli , konuya hakim olunmalı , okuyucunun kafasında soru işareti kalmadan konuyla alakalı bilgilerle tatmin olmalıdır . Ben tatmin oldum . Tebrik ederim.
Ne hoş, naif cümleler bunlar…
Çok teşekkür ederim benzetme ve açıklamalarınız için ayrıca konuya hâkim olma mevzusunda çoğu zaman sorunlar yaşar bunuda eserlerimde ortaya çıkarırım. İlk yazdığım satırlar ile son yazdığım satırlar arasındaki anlam ilişkisi özellikle şiirlerimde en sık yaşadığım şeydir. Bu edebî metinde bunları yansıtmamış olmak beni çok mutlu etti. Teşekkür ederim
Benim de çok sevdiğim tarihleri ele almışsınız, okumak çok keyif verdi ve beni çok mutlu etti. Çok teşekkür ederim. Kaleminize sağlık gerçekten.
Böyle güzel yorumları alınca çok mutlu oluyorum. Sizlerede çok teşekkür ederim.
Çok güzel bir yazı olmuş elinize emeğinize sağlık ☺️
Hocam, bu vesileyle 13 yıl boyunca 3 kişinin ismini eklediğim ” best teacher’s” listesine girmiş bulunuyorsunuz. Sizinle tanışmamı sağlayan Allah’a hamdolsun. Yazılarınızda güzel bakış açınızı ve ender bulunan kişiliğinizi görmemek mümkün değil. Güzel yazınızdan bizimde faydalanabilmemizi sağladığınız için çok teşekkür ediyorum.
Beyza, sizlerle tanışmam kısa bir süre önce gerçekleşti. Açıkçası bu tanışma hikâyesini derste konuşmuştuk. Her şeyde mutlaka bir hayır varmış ya, bunu net görebiliyorum. İnsanlarla tanışmamızın her zaman bir nedeni olacak. “Ya onlar hayatımızı değiştirecek yada onların hayatını değiştirecek kişi sizsiniz” cümlesi burada anlam buluyor. Hep kendi çevremde, alanımda insanlara hitap ediyordum şimdi sizin gibi çok kıymetli farklı bölümleri okuyan gençlere hitap ediyor olmak beni çok mutlu ediyor. Sizin o alma isteğinizi gördükçe mutlu ola halimi burada eserlerimde de dile getirip aynı şeyleri yaşatıyor olmanız beni daha da mutlu ediyor. İyiki karşılaşmış, iyiki tanımışım sizleri, Allah’a Hamdu senalar olsun.
Ayrıca böyle güzel bir kareye dahil edip, seçmiş olman da beni çok mutlu etti. Çok teşekkür ederim. İnşaallah bir gün insanlara hizmet ettiğinizde de senden istifaade etmek isteyecek insanlar çıkacak karşına ve eminim bu güzel davranışların ile insanların yüreğinde zirvede olacak her zaman yerin
Madem edebi alemdeyiz hocacım, size bu şekilde yanıt vereyim;
Güzelliğin bir başka delili
Ben yazdım minicik bir sevgi
Siz yazmışsınız bana on misli
Aradaki fark şudur ki
Bir gün olurum umudu ile
Ben sevmeye talipli
Siz de olan ve sevdiren güzeli
Belki de ben nefsî siz kalbî
İfadeye vesile alem-i edebi
Yetti belki birkaç mısrî
Ancak bir ömürlük uçurum sanki
Madem edebi alemdeyiz hocacım, size bu şekilde yanıt vereyim;
Güzelliğin bir başka delili
Ben yazdım minicik bir sevgi
Siz yazmışsınız bana on misli
Aradaki fark şudur ki
Bir gün olurum umudu ile
Ben sevmeye talipli
Siz de olan ve sevdiren güzeli
Belki de ben nefsî siz kalbî
İfadeye vesile alem-i edebi
Yetti belki birkaç mısrî
Ancak bir ömürlük uçurum sanki
2. ‘sini yanlışlıkla gönderdim hocam